Na ikonie Zaśnięcia Najświętszej Bogurodzicy (tak Kościoły prawosławne określają uroczystość Wniebowzięcia) jest tłoczno, ale w przedstawieniu tego tłumu jest metoda. I nawet malutki człowieczek z obciętymi rękami, obecny na niektórych wersjach tej ikony, znalazł się na niej nie bez powodu… Przyjrzyjmy się bliżej, jaka historia i teologia zostały zapisane w tym obrazie.
Chrystus w centrum
Temat ikony wydaje się maryjny, jednak tym, co przede wszystkim rzuca się na niej w oczy, jest dominująca nad całością postać Chrystusa w chwale, wyrażonej nimbem wokół Jego postaci.
Trzyma On w ręku figurkę człowieka. Może ona być skrzętnie owinięta w pieluszki przypominające jednocześnie całun, co wspaniale oddaje prawdę o śmierci jako naszych ponownych narodzinach, tym razem już do wieczności. Może też mieć na sobie sukienkę (zachodni wkład w ikonografię Wschodu), co ułatwia nam rozpoznanie w niej Maryi.
Śpiąca Królowa
Jej ciało leży niżej na łożu. Wygląda raczej na śpiącą niż martwą i zwykle jest przedstawiona w sposób, który nie pozwala nam na określenie jej wieku. W malarstwie zachodnim będzie przedstawiania naturalistycznie jako osoba starsza, Wschód pozostanie przy malowaniu Jej jako bez-wiecznej, bo należącej do wieczności.
Za łożem do jej ramienia pochyla się św. Jan Ewangelista, a na jego postarzałej już twarzy widać smutek. Posłuszny poleceniu Jezusa z krzyża, był opiekunem Jego Matki i najmocniej odczuwa Jej odejście. Do stóp Bogurodzicy przypada św. Paweł, zastępujący w gronie Dwunastu na ikonie św. Tomasza.
Zgodnie z legendą apostołowie zostali zawiadomieni o mającym nastąpić odejściu Matki Bożej w sposób cudowny. Niektórych z nich przynieśli na właściwe miejsce aniołowie, co też możemy zobaczyć na niektórych wersjach tej ikony.
Opowieść o zwycięstwie i chwale
W tle stoją biskupi z okolic Efezu, których możemy rozpoznać po paliuszach. Często też towarzyszy tej grupce tłum płaczek. Wszyscy wpatrują się w Maryję, przez co, jak i przez mocny poziomy akcent, jaki stanowi Jej ciało, ikona wydaje się bardzo mocno ciążyć w dół.
Ten efekt spadania ku podziemnej krainie zmarłych rozbija właśnie mocna, pionowa figura Chrystusa unoszącego swoją Matkę do raju. Przez to, że Jego postać dominuje na ikonie, wnoszony przez Jego sylwetkę ruch ku górze przezwycięża ciężar dolnej części kompozycji. Tak język obrazu mówi o zwycięstwie Jezusa nad śmiercią, w której ma udział także podnoszona ku niebu Jego Matka.
To, że Jej życie było ofiarą złożoną Bogu na chwałę, wyraża stojąca przy łożu dymiąca kadzielnica. Czasem jest ona poruszana przez jednego z apostołów. Przez to zaśnięcie nabiera charakteru liturgicznego, a mary Maryi stają się ołtarzem.
Moralitet
A człowieczek z obciętymi rękami? W jednym z apokryfów opisana jest postać żydowskiego kapłana Jefoniasza czy też Athoniosa, który postanowił znieważyć Bogurodzicę, wywracając łoże, na której leżało Jej ciało.
Kiedy jednak dotknął brzegu łóżka, nagle pojawił się Archanioł Michał i odciął mu obie dłonie, które przyrosły błyskawicznie do uchwyconej przez niego uprzednio krawędzi. Wtedy kapłan ten nawrócił się i rozpoczął pokutę, a kiedy ją zakończył, Matka Boża cudownie przywróciła mu obie dłonie.
