Aleteia logoAleteia logoAleteia
czwartek 28/03/2024 |
Aleteia logo
Pod lupą
separateurCreated with Sketch.

Symbol chrześcijan i rzymskich legionistów. Jak orzeł biały pojawił się w polskim godle?

GODŁO POLSKI

piosi | Shutterstock

dr Mirosław Czado - 11.11.21

Najważniejszym symbolem Rzeczypospolitej Polskiej jest jej herb, przedstawiający białego orła w złotej koronie na czerwonym polu. Symbol ten jest nie tylko jednym z najstarszych symboli państwowych na świecie, ale też wspaniałym połączeniem piękna i prostoty.

Orzeł jako symbol używany był dość powszechnie już w czasach starożytnych. W Cesarstwie Rzymskim uznawany był za emblemat legionów, ale też jako znak łączności z bogami. Wykorzystywali orła Gotowie i Frankowie, a poza Europą Asyryjczycy, Babilończycy czy Fenicjanie.

Ptaka tego postrzegano jako „królewskiego” pana przestworzy – szybkiego, odważnego, majestatycznie szybującego. Od wieków symbolizował on siłę, ale też zwycięstwo dobra nad złem, światła nad ciemnością czy duchowości nad materią. Nic więc dziwnego, że wraz z narodzinami chrześcijaństwa, orła zaadaptowali również wyznawcy nowej religii. Wkrótce też stał się symbolem schrystianizowanego cesarstwa zachodniorzymskiego.

Ok. roku 800 znak orła przejął Karol Wielki. Wtedy też ptak ten stał się symbolem Chrystusa – obrońcy dusz ludzkich. Orzeł niosący w szponach rybę odczytywany był jako Jezus unoszący duszę chrześcijanina. Jako król ptaków, stał się on następnie symbolem wielu świętych. To orzeł strzegł relikwii św. Wojciecha czy św. Stanisława, ze stworzeniem tym często przedstawiano również Jana Ewangelistę.

Jak orzeł biały trafił na polskie ziemie?

Symbol orła na ziemiach polskich znany był jeszcze w czasach pogańskich. Przywędrował on tutaj dzięki kupcom przemierzającym bursztynowy szlak. Oni to wieźli ze sobą towary zawierające zdobienia celtyckie, a także monety rzymskie – jedne i drugie z motywem naszego narodowego ptaka.

Kroniki Wincentego Kadłubka wspominają o pojawieniu się znaku orła w bitwie pod Brześciem Litewskim z wojskami ruskimi w 1182 r. Książę zwierzchni Polski Kazimierz Sprawiedliwy traktował go jako symbol królewskiej dostojności i wielkości.

Jak jednak wiemy, orzeł biały pojawił się w naszej historii już wcześniej. Jego wizerunek znajdujemy na srebrnym denarze Princes Polonie z około 1005 roku. Wybicie monety zlecił Bolesław Chrobry na pamiątkę spotkania z cesarzem Ottonem III. Niektóre kroniki podają, że symbol ów miał nadać Chrobremu sam Cesarz Otton III podczas zjazdu monarchów w Gnieźnie. Niemniej wizerunek ten należy uznać za pierwszy zachowany historycznie przypadek użycia orła białego jako polskiego godła.

Następnie, w XII i XIII wieku, na monetach wielu książąt piastowskich ptak ten pojawia się jeszcze w swojej przedheraldycznej postaci. Dla wielu z nich pełnił on funkcję godła osobistego. Heraldyczną postać orzeł uzyskał po roku 1222. Pojawił się wtedy na pieczęciach wielu książąt z dynastii Piastów, m.in. księcia krakowskiego Leszka Białego, księcia opolsko-raciborskiego Kazimierza czy księcia śląskiego Henryka Pobożnego. Oznaczało to, że ten sam symbol władzy książęcej zaczął pojawiać się w różnych dzielnicach Polski: na Dolnym Śląsku, w Księstwie Opolskim, Wielkopolsce czy na Kujawach.

Droga na sztandary

Dopiero jednak w roku 1295 orzeł zaczął być wykorzystywany jako symbol całego państwa polskiego. Ideę tę zapoczątkował Przemysł II. Koronując się w Gnieźnie na króla Polski 25 lub 26 czerwca 1295 r., zaczął on używać symbolu orła na swojej pieczęci majestatycznej. Pieczęć z jednej strony przedstawiała władcę siedzącego na tronie, a z drugiej wielkiego orła w koronie na tle tarczy z biegnącym dookoła napisem Redidit ipse potens vitricia signa Polonis(„Sam Najwyższy przywrócił polskie znaki zwycięskie”).  Mimo że wizerunek ten wielokrotnie potem ewoluował, motyw przewodni polskiego godła pozostał niezmieniony aż po dziś dzień. Warto też wspomnieć, że wcześniej, jako książę wielkopolski, Przemysł II używał pieczęci z lwem.

Natomiast godło z orłem jako symbol państwowości polskiej ukształtowało się dopiero w wieku XIV. Wtedy to państwową symbolikę utrwalili królowie Władysław Łokietek i jego syn Kazimierz (zwany później Wielkim). Łokietek rozpropagował wizerunek orła na pieczęciach królewskich, monetach, a także na królewskich insygniach. Godło z tym symbolem było również eksponowane podczas ceremonii koronacyjnych. To właśnie Władysław Łokietek wprowadził symbolikę orła na pieczęciach koronacyjnych, a także na mieczu koronacyjnym – szczerbcu. Został on użyty w 1320 r. podczas koronacji samego Łokietka. Na uroczystości koronacyjne przygotowano nawet nową pochwę, na której umieszczono niewielką tarczę z białym orłem na czerwonym tle.

Z tamtego okresu pochodzą ukształtowane już symbole na pieczęci majestatycznej króla Kazimierza Wielkiego. Możemy na niej dostrzec wyraźnie zarysowaną gotycką sylwetkę orła w koronie, z dumnie podniesioną głową oraz wielkimi szponami. Symbolika ta jest doskonałym odniesieniem do ówczesnego majestatu oraz wielkości państwa polskiego i jego monarchy. Takie samo przedstawienie możemy zauważyć na groszu z czasów Kazimierza Wielkiego. Został on wykonany dokładniej niż na monecie Władysława Łokietka. W obu jednak wizerunkach zwracają uwagę szeroko rozpostarte skrzydła orła, z lotkami wyraźnie skierowanymi ku dołowi, jego wyprężona pierś, potężne szpony i dziób, oraz obfity ogon.

Czy orzeł był symbolem Obojga Narodów?

Czasy Jagiellonów to czasy, kiedy nadaje się heraldyce państwowej wiele nowych symboli i znaczeń. Konsekwencją podpisanej w 1385 roku w Krewie unii personalnej, a następie unii realnej, podpisanej w Lublinie w roku 1569 była w naturalny sposób zmiana herbów, którymi władcy Polski i Litwy posługiwali się od XIV wieku.

Jako przykład możemy tu podać zespolenie polskiego godła państwowego z godłem Litwy – pogonią. Na czwórdzielnej tarczy naprzemiennie umieszczone zostały znaki państwowe Obojga Narodów. Górnym zwieńczeniem godła stała się korona z krzyżem, stanowiąca symbol państwa niezależnego i podkreślająca jego chrześcijański charakter.

Wart tu również wspomnieć, że w owym czasie obszar występowania symboliki orła białego ciągle się rozszerzał. Znak ten wyszedł poza heraldykę „centralną”, stając się symbolem województw krakowskiego czy poznańskiego.

Za panowania króla Zygmunta Augusta styl przedstawiania orła zmienił sięz gotyckiego na renesansowy. Oznaczało to pojawienie się wizerunku z promieniście rozszerzonymi lotkami i szeroko rozstawionymi skrzydłami. Na piersi orła kładziono wówczas inicjały królewskie S lub SA (Sigmudus lub Sigmundus Augustus), gdzie S oznaczało Zygmunta Starego, a SA – Zygmunta Augusta.

Kiedy orzeł renesansowy ustąpił pola barokowemu, zwyczaj ten kontynuowali królowie elekcyjni. Umieszczali oni na godle państwowym dodatkowe symbole, m.in. herby rodowe. W zwyczaju było dodawanie ich zarówno na piersi orła, jak i na środku tarczy herbowej godła Rzeczypospolitej. Na przykład Henryk Walezy umieścił tam trzy złote lilie na błękitnej tarczy, Stefan Batory trzy zęby, Jan III Sobieski herb rodowy Janina, a Stanisław August herb Ciołek. Jeszcze inną heraldykę stosowali August II Mocny i August III Sas. Używali oni jako symbolu herbu osobistego, herbu Saksonii lub dwudzielnej tarczy, na której herbowi saskiemu towarzyszył herb saskich elektorów.

W cieniu trzech czarnych orłów

Niestety zaborcy na przeszło 120 lat odebrali Polakom symbol białego orła z przestrzeni publicznej. Co prawda w 1807 r. przywrócono go wraz z utworzeniem Księstwa Warszawskiego (państewka powołanego na mocy traktatu w Tylży, któremu daleko było jednak do suwerenności). Orzeł odgrywał tam jednak rolę drugorzędną, po herbie króla Saksonii Fryderyka Augusta.

Na ziemiach zaboru rosyjskiego, szczególnie w okresie tzw. Królestwa Kongresowego, orzeł polski trafiał na pierś rosyjskiego czarnego dwugłowego orła. Zaborczy ptak trzymał w szponach miecz, berło i jabłko, a na jego piersi, na płaszczu gronostajowym umieszczana była czerwona tarcza z białym orłem. Symbol ten wykorzystywany był na pieczęciach i w urzędach do momentu wybuchu powstania listopadowego, a następnie tuż przed wybuchem powstania styczniowego. Po upadku ostatniego z niepodległościowych zrywów stracił on jednak na znaczeniu. W przypadku zaś prowincji poznańskiej symbol polskiego orła umieszczonego na piersi orła pruskiego przetrwał do wybuchu pierwszej wojny światowej.

Trzeba jednak dodać, że godło Rzeczypospolitej Obojga Narodów towarzyszyło Polakom w czasie obu wielkich niepodległościowych zrywów czasu zaborów. W trakcie powstania listopadowego sejm powstańczy zdążył uchwalić, że herbem państwowym będzie dwudzielna tarcza z orłem białym i pogonią, zwieńczona zamkniętą koroną (symbolem suwerenności). Podobną symboliką posługiwał się rząd polski podczas powstania styczniowego. Na trójdzielnej tarczy umieścił on orła (co prawda bez korony, ale za to w szponach trzymającego krzyż i miecz), herb Litwy – pogoń oraz wizerunek św. Michała Archanioła, jako symbol Rusi.

Nie było to zresztą pierwsze wykorzystanie wizerunku pozbawionego korony. Jako że jest ona symbolem władzy królewskiej, godło jej pozbawione nawiązuje do ustroju republikańskiego. Już w 1832 r. podobnego orła na swym sztandarze umieściło działające na emigracji Towarzystwo Demokratyczne Polskie. Wizerunek taki pojawił się ponownie wraz z utworzeniem przez Piłsudskiego Pierwszej Kompanii Kadrowej. Strzelcy przekraczający granicę zaboru rosyjskiego mieli na głowach czapki, tzw. maciejówki, z orłem bez korony.

Orzeł II RP

Pierwszy po odzyskaniu niepodległości polski rząd pod przewodnictwem socjalisty Jędrzeja Moraczewskiego również usiłował przeforsować jako godło państwowe wizerunek orła bez korony. Inicjatorem takiego rozwiązania był pełniący funkcję ministra spraw wewnętrznych Stanisław Thugutt. Nakazał on używanie tego rodzaju symboliki, uzasadniając swoją decyzję republikańskim charakterem państwa. W społeczeństwie krążył zresztą komentujący stanowisko Thugutta złośliwy wierszyk: „Uczuć polskich pozbawiony, że chciał polskiego orła pozbawić korony”.

Na szczęście, dekretem z 1 sierpnia 1919 r. sejm ustawodawczy ustanowił jako godło państwowe orła z koroną. Nowy wizerunek wzorowany był na herbie króla Stanisława Poniatowskiego. Widoczna była na nim wydatna pierś orła z drobnymi skrzydłami, złotymi szponami i dziobem oraz złotą koroną z krzyżem. W ten sposób zachowana została symbolika chrześcijańska godła.

Godło powyższe wykorzystywane było w szkołach, urzędach, na pieczątkach czy znaczkach pocztowych jedynie do roku 1927. Wtedy to rozporządzeniem prezydenta Ignacego Mościckiego orzeł z wzoru z 1919 r. zastąpiony został przez orła projektu prof. Zygmunta Kamińskiego. Z nowego wizerunku usunął on krzyż i dodał pięcioramienne rozety. Według prof. Kamińskiego kształt ten nawiązywał do renesansowego orła króla Stefana Batorego.

Czasy najnowsze

W czasie drugiej wojny światowej „własnego orła” zapragnęli mieć komuniści. Na zlecenie Wandy Wasilewskiej Janina Broniewska (była żona Władysława Broniewskiego, małżeństwo rozpadło się w 1938 r.) zaprojektowała jego wizerunek na potrzeby powstającej w Sowietach 1 Armii Wojska Polskiego. Posiłkowała się przy tym symbolami na sarkofagach królów Władysława Hermana i Bolesława Krzywoustego.

Wraz z objęciem rządów komuniści ogłosili konkurs na nowy wizerunek orła. Nie został on jednak rozstrzygnięty. Ostatecznie, orzeł z roku 1927 stracił koronę, zyskując w zamian symbolizujący generalski otok wężyk jako obramowanie tarczy.

29 grudnia 1989 r. sejm Rzeczypospolitej Polskiej, przy jednym głosie przeciwnym, przywrócił orłu koronę według wzoru z 1927 r. Następnie, w lutym 1990 r., ostatecznie zaakceptowana została jego uwspółcześniona wersja. Za modyfikację odpowiadał znakomity grafik, autor wielu znanych znaczków i banknotów, Andrzej Heidrich.

Wizerunek orła towarzyszył naszej państwowości przez setki lat. Był w tym czasie symbolem nie tylko niepodległego państwa, ale też odwagi, waleczności, czystości i uczciwości. Przez wieki podkreślał także chrześcijański charakter naszego kraju. Jego korona, zwieńczona krzyżem, stanowiła symbol wiary w Boga Najwyższego. Można wręcz stwierdzić, że na przestrzeni dziejów orzeł, obok krzyża, funkcjonował niemalże jako znak wiary chrześcijańskiej w naszym kraju.

Tags:
niepodległośćpatriotyzmPolska
Wesprzyj Aleteię!

Jeśli czytasz ten artykuł, to właśnie dlatego, że tysiące takich jak Ty wsparło nas swoją modlitwą i ofiarą. Hojność naszych czytelników umożliwia stałe prowadzenie tego ewangelizacyjnego dzieła. Poniżej znajdziesz kilka ważnych danych:

  • 20 milionów czytelników korzysta z portalu Aleteia każdego miesiąca na całym świecie.
  • Aleteia ukazuje się w siedmiu językach: angielskim, francuskim, włoskim, hiszpańskim, portugalskim, polskim i słoweńskim.
  • Każdego miesiąca nasi czytelnicy odwiedzają ponad 50 milionów stron Aletei.
  • Prawie 4 miliony użytkowników śledzą nasze serwisy w social mediach.
  • W każdym miesiącu publikujemy średnio 2 450 artykułów oraz około 40 wideo.
  • Cała ta praca jest wykonywana przez 60 osób pracujących w pełnym wymiarze czasu na kilku kontynentach, a około 400 osób to nasi współpracownicy (autorzy, dziennikarze, tłumacze, fotografowie).

Jak zapewne się domyślacie, za tymi cyframi stoi ogromny wysiłek wielu ludzi. Potrzebujemy Twojego wsparcia, byśmy mogli kontynuować tę służbę w dziele ewangelizacji wobec każdego, niezależnie od tego, gdzie mieszka, kim jest i w jaki sposób jest w stanie nas wspomóc.

Wesprzyj nas nawet drobną kwotą kilku złotych - zajmie to tylko chwilę. Dziękujemy!

Top 10
Zobacz więcej
Newsletter
Aleteia codziennie w Twojej skrzynce e-mail